Tütün Ürünleri Kullanımı Olan Yakınıma veya Çocuğuma Nasıl Davranmalıyım?

Günümüzde dünyada en çok kullanılan maddenin tütün olduğu bilinmektedir. Tütünün temel bağımlılık yapıcı maddesi, bir kimyasal madde olan nikotindir.  Tütün ürünlerinde 4000’den fazla kimyasal madde bulunurken, tütüne bağlı olarak kişilerde zamanla fiziksel ve psikolojik bağımlılıklar gelişebilmektedir. Kullanım şekli olarak çiğnenen ya da koklanarak burundan çekilen dumansız tütün ürünleri de zehirli kimyasallar içermektedir.

En yaygın kullanımı olan tütün ve yeni nesil tütün ürünleri: Sigara, sarmalık kıyılmış tütün mamulü, pipo, puro, nargilelik tütün mamulü, burundan çekinen ve çiğnemelik tütün, elektronik sigara, vape (elektronik sigara) veya vape kalem, elektronik nargile, elektronik pipolar ve elektronik purolardır.

Tütün ürünlerinin kullanımı sonrasında içer içmez ortaya çıkan etkiler: Kan basıncının artması, kalp atışının hızlanması, beynin önce hızlı çalışması ama ardından yavaşlaması, böbreklerin yetersiz idrar ve midenin asit üretmesi.

Tütün ürünlerinin kesilmesi veya azaltıldığı zaman ortaya çıkan yoksunluk belirtileri: Huzursuzluk ya da depresif duygudurum, öfkelenme, sinirlenme, kalp hızında artış, tansiyon düşmesi, anksiyete, iştah artması, kilo alımı, uykusuzluk, konsantrasyon bozukluğu, baş dönmesi, kas kasılması ve aşırı nikotin kullanma isteği.

Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından yayımlanan Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı DSM-5‘e (2013) göre, aşağıdaki kriterlerden 12 ay içinde en az ikisinin birlikte görülmesi, tütün bağımlılığı tanısının koyulması için yeterlidir. Bu tanı kriterleri şu şekildedir:

• Tütünün genellikle amaçlanandan daha fazla miktarlarda veya daha uzun süreden beri kullanılması
• Tütün kullanımını bırakma veya kontrol etme konusunda güçlü bir istek duyulması ama girişimlerin başarısızlıkla sonuçlanması
• Tütün elde etmek veya kullanmak için gerekli faaliyetlerle çok fazla zaman harcanması
• Tütün kullanmak için güçlü bir istek duyulması
• Tekrarlayan tütün kullanımı sonucu işteki, okuldaki veya evdeki sorumlulukların yerine getirilememesi
• Tütün kullanımı sonucu aile veya arkadaş çevresiyle yapılan etkinliklerin azalması veya bitmesi
• Tehlike yaratacağı durumlarda dahi tütün kullanımının tekrarlanması (örneğin yatakta sigara içmek)  
• Tütünün etkilerinden kaynaklanan kalıcı ve tekrarlayan sosyal sorunlara rağmen tütün kullanımına devam edilmesi
• Tütünün sebep olduğu veya etkisini artırdığı muhtemel kalıcı veya tekrarlayan fiziksel veya psikolojik problemlere rağmen tütün kullanımına devam edilmesi
• Aynı miktarda tütün kullanımının devam etmesiyle belirgin biçimde azalmış bir etki görülmesi ve istenen etkiyi elde etmek için tütün kullanımının belirgin miktarda artırılması
• Tütün yoksunluğu sendromu yaşanması ve yoksunluk semptomlarını hafifletmek veya önlemek için tütün (veya nikotinle yakından ilişkili bir madde) kullanılması
• Tütün bağımlılığı kişiyi olduğu kadar kişinin ailesini de etkileyebilmektedir. Ailelerin bu süreçte doğru yaklaşım ve tutum sergilemesi, sürecin daha sağlıklı ilerlemesine katkı sağlamaktadır. Aşağıda, tütün ürünleri kullanan yakınınıza/çocuğunuza nasıl davranmanız gerektiğine dair öneriler sunulmuştur.
• Bağımlılık tedavisinde değişim zaman alabilmektedir, aileler bu süreçte sabırlı ve tutarlı olmalıdır.
• Yüz yüze doğrudan iletişim kurmak, dikkatli dinlemek, empatiyle yaklaşmak, birlikte aktiviteler yapmak, onun yanında olduğunuzu belirtmek ve desteğinizi hissettirmek oldukça önemlidir.
• Kişi değişime hazır değil ise zorlanmamalı, suçlanmamalı, eleştirilmemeli, öğüt ve ahlak dersi verilmemeli ve yaralayıcı mesajlar vermekten kaçınılmalıdır.
• Tütün kullanan yakınıza endişelerinizi dile getirirken “ben dili” (“Ben sigara içtiğin için üzülüyorum”)  ile iletişim kurmalısınız.
• Tütün ürünlerini kullanmadığı dönem ile kullandığı dönem arasındaki farklar dile getirilmelidir.
• Sağlık durumuyla ilgili tetkiklerinin (akciğer, kalp, kan tahlili vs.) düzenli yapılması önerilmelidir.
• Tütünü bırakmayla ilgili endişelerini (kaygı, korku) paylaşması için bağımlı bireyi cesaretlendirmeli ve bireyin rızasını alarak tütün kullanımıyla ilgili bilimsel bilgilendirmeler yapmalısınız.
• Tütün ürünlerini bırakan kişilerle görüşmesi ve destek gruplarına katılımı sağlanmalıdır.
• Tütün kullanımını bırakmak istemeyen yakınızı, zarar azaltmaya yönelik bir uzmandan destek almaya, nikotin miktarı az olan tütün ürünlerini tercih etmeye ve internet üzerinden sigara bağımlılığı testi çözmesine (https://www.yedam.org.tr/sigara-bagimlilik-testi) yönlendirebilirsiniz.  
• Tütünü bırakma motivasyonunu sağlamak adına, tedavi seçenekleri hakkında konuşulmalı ve bir uzman ile görüşmesi için cesaretlendirilmelidir.
• Tütün ürünleriyle ilgili doğru bilgi edinmek ve profesyonel destek almak büyük önem taşımaktadır. Bu doğrultuda;
• Tütün ürünleriyle ilgili destek almak isteyen 15 yaş ve üzeri herkes, YEDAM Danışma Hattını (115) arayarak sorularını uzmanlarımıza sorabilir, ücretsiz ve gizlilik ilkesi dâhilinde danışmanlık desteği alabilir.
• T.C. Sağlık Bakanlığı ve Yeşilay Cemiyeti tarafından hazırlanan “BIRAKABİLİRSİN” mobil uygulaması, kişilerin sigara bırakma sürecinde ihtiyaç duydukları desteği sağlamayı amaçlıyor. Uygulamayı ücretsiz olarak cep telefonlarına indiren kullanıcılar; nikotin bağımlılık seviyelerini ölçebiliyor, bırakma sürecini planlayabiliyor, takip edebiliyor, sigara isteğiyle etkili baş etme yöntemleri öğrenebiliyorlar. Uygulama üzerinden tek tuşla Yeşilay Danışmanlık Merkezi uzmanlarından danışmanlık desteği alınmaktadır.
  
  

Sosyal Hizmet Uzmanı Ayşen ALIŞ

Kaynakça

Amerikan Psikiyatri Birliği. (2014). Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal Elkitabı, (DSM-V). (Çeviri: Köroğlu E).  Hekimler Yayın Birliği, Ankara.

Tekin, K. (2021). “Sigara Bağımlılığı”. Bağımlılık hakkında ne yapmalıyım? – Aile ve yakınlar için bilgiler, K.Ögel ve K.Tekin (Ed). Uçurtma Yayınları, İstanbul.

Ögel, K. (2018). Bağımlılık ve Tedavisi Temel Kitabı. IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul.

Şimşek, M. (2019). “Tütün”. Bağımlılık tanı, tedavi, önleme, M, Öztürk (Ed). Yeşilay Yayınları, İstanbul.